Herdenkingsstenen Joods Alkmaar – de missie is afgerond

Connie Vertegaal  -  Noordhollands Dagblad  -  22/04/2020

Alle steentjes zijn gelegd voor Joodse Holocaustslachtoffers Alkmaar:
’Soms kwamen we erachter dat er helemaal geen nabestaanden waren,
complete families zijn weggevaagd’

Haar missie is volbracht, maar Anneke van Wordragen kan niet meer onbekommerd door
de Alkmaarse binnenstad lopen. Op 62 plekken in de stad liggen herdenkingsstenen
van de Joodse Alkmaarders die slachtoffer werden van de Holocaust.
Passeert ze zo’n adres, dan zijn de slachtoffers die er woonden weer even in haar hoofd.

In 2014 nam zij het initiatief om herdenkingsstenen te leggen. 133 zwarte glimmende steentjes liggen nu voor hun huizen. Ze zijn in zeven ceremonies gelegd, in het bijzijn van de nabestaanden. En Anneke draagt de verhalen van de slachtoffers voor altijd bij zich.
Het zijn stenen met summiere informatie. De namen van de slachtoffers staan erop, hun geboortedatum en de plek waar hun leven eindigde: Auschwitz of Sobibor, de plekken des doods. Vermoord, staat er op de stenen. „Iemand vroeg eens: kan daar niet overleden staan. Maar het is wat het is: ze zijn vermoord.”

Heftig
In 2013 was Anneke van Wordragen in Wenen, waar ze voor het eerst ’stolpersteine’ zag: de messingen herdenkingsstenen voor Joodse oorlogsslachtoffers die de Duitse kunstenaar Gunter Demnig overal in Europa legt. „Ik kende het niet. Ineens stond ik er bijna op. Het is heel heftig als je tot je door laat dringen wat daar staat. Ik dacht: waarom hebben wij dat in Alkmaar niet. Thuisgekomen begon dat wat te sudderen. Het liet me niet los. Mijn man, die kent me al wat langer natuurlijk, zei: pak het op. Ga het doen. Maar zoek er wel een paar goeie helpers bij.”

„In 2014 heb ik de stichting opgericht. En in 2015 hadden we onze eerste ceremonie. We waren in zee gegaan met Gunter Demnig. Dus we hadden toen zijn messingen stenen. Hij heeft er 26 gelegd. Maar omdat hij alle stenen persoonlijk wil komen leggen en hij overval vandaan aanvragen krijgt, zou het heel lang duren voordat we in Alkmaar voor ieder slachtoffer een herdenkingssteen hadden. Wij wilden er de vaart in houden en we zijn toen in goed overleg uit elkaar gegaan. Het betekende wel dat we af moesten stappen van de messing steentjes en de naam stolpersteine, want dat hoort allemaal bij het kunstproject. Dus we kwamen op een andere vorm uit.”

Weggevaagd
De zwarte stenen komen van natuursteenbedrijf Haker uit Alkmaar. Alleen op die manier kon het project in ruim vijf jaar worden voltooid. „Hoe langer je wacht, hoe moeilijker het wordt om nabestaanden erbij te krijgen. Dat wilden we graag. En dat is bij de meeste stenen gelukt. Maar soms kwamen we erachter dat er helemaal geen nabestaanden waren. Dat drukt je op de keiharde realiteit: complete families zijn weggevaagd. Ik heb wel eens een stamboom gezien uit 18-zoveel van Joodse familie waar helemaal niemand van over was.”

Vorige maand, op 5 maart, was de laatste steenlegging. Het was precies 78 jaar na de dag dat de Joodse Alkmaarders gedwongen werden de stad te verlaten. Op 3 maart 1942 kregen ze allemaal een brief gekregen dat ze hun huis moesten verlaten, de sleutel moesten inleveren en dat ze in Amsterdam moesten gaan wonen, voor de meesten het eerste tussenstation op weg naar de vernietigingskampen. Ze mochten niet meer dan twee koffers meenemen. Ze pakten hun spullen en gingen door een sneeuwstorm naar het station. Het treinkaartje naar Amsterdam moesten ze zelf betalen.

Ondergedoken
Wie kreeg er wel een steen en wie niet? De Stichting Herdenkingsstenen Joods Alkmaar gebruikte de namenlijst van dominee Joop Kila, die een boekje schreef over de geschiedenis van de Alkmaarse Joden. De Joodse Synagoge heeft ook een namenlijst. „Die is langer. Daar staan ook mensen op die hier ondergedoken hebben gezeten. Maar wij hebben de stenen gelegd bij de laatste adressen waar mensen in vrijheid leefden. Dus niet bij onderduik-adressen. Dat soort dilemma’s waren er. Maar we hebben geprobeerd één lijn te trekken.”
Hierbij kreeg de stichting hulp van het Regionaal Archief in Alkmaar en het Herinnerings-centrum Kamp Westerbork.

En bij het speuren naar de nabestaanden waren Google en Facebook perfecte hulpmiddelen. „Dat hadden we tien, vijftien jaar geleden nooit op die manier kunnen doen. Evengoed was het een enorme klus.”

Voor Anneke leidde een van die zoektochten tot een bijzondere vriendschap. Ze vond de Holocaust-overlevende Lode Frankenberg in Sao Paulo, in Brazilië. Zijn ouders Hans en Gertrude en oma Cilia kwamen om in Sobibor. In 2015 werden hun stenen gelegd. Lode Frankenberg en zijn vrouw kamen over voor de ceremonie en logeerden bij Anneke en haar man. Ze hebben nog altijd contact.

Chaos
„Wat hij heeft meegemaakt is met geen pen te beschrijven. Zijn ouders en zijn oma zijn omgekomen. En zelf was hij zeven jaar toen hij helemaal alleen in Westerbork belandde, en later in Theresiënstadt. Zijn zus Eva was al die tijd ondergedoken. Via een uitwisselingsprogramma met krijgsgevangenen kon hij begin 1945 naar Zwitserland met het Rode Kruis. In de chaos die toen heerste moesten van Joodse kinderen familie worden opgespeurd. Hij werd herenigd met Eva en zijn uiteindelijk naar een tante in Brazilië gegaan.”
„Ik ben meer verhalen tegengekomen van kinderen zoals Lode, die los van hun ouders alleen in een kamp belanden. Elisabeth Polk bijvoorbeeld. Ze woonde aan de Mient in hetzelfde huis waar Truus Wijsmuller woonde, voor ze met haar familie naar Amsterdam ging.
Truus, de vrouw die zoveel Joodse kinderen heeft gered. Elisabeth Polk was bijna 15 jaar toen ze in Auschwitz werd vermoord.” Ze pakt een zwartwitfoto van Elisabeth, een meisje met een bloemetjesbloes dat schuchter in de lens blikt. „Zo’n meisje”, zegt ze dan. „Arm kind. Het is toch onvoorstelbaar.”

De foto rechtsboven is de steen voor Elisabeth Polk, in de stoep aan de Mient.

De foto's daaronder: Anneke staande bij het pand waar Elisabeth heeft gewoond en waar ook Truus Weismuller heeft gewoond.